Tussen 1938 en 1941 waren joden in Hongarije onderworpen aan antisemitische wetgeving die leek op die van de Duitse Neurenberg-wetten. Joden werden verwijderd uit het openbare en economische leven. In 1941 werden de kieswetten herzien, werden 109 lokale joden in Körmend hun kiesrecht ontnomen en werd het lidmaatschap van de gemeenteraad van 8 joden beëindigd.
Vóór 1944 werden joden over het algemeen niet gedeporteerd, hoewel volwassen joodse mannen werden ‘opgesteld’ voor dwangarbeid.
Duitse troepen bezetten Hongarije op 19 maart 1944. In april werden alle Joden, behalve die in Boedapest, naar getto’s gestuurd. Over het algemeen werden joden van het platteland naar getto’s in grotere stedelijke gebieden gestuurd. Volgens de regelgeving moesten er in alle dorpen en steden met meer dan 10.000 inwoners getto’s worden opgericht. In de praktijk kregen provinciale ambtenaren enige speelruimte waar ze getto’s konden vestigen. Er waren zeven getto’s in Vas megye, waaronder één in Körmend.
Vóór de oprichting van het getto waren de joden in Körmend onderworpen aan toenemende beperkingen. Ze mochten de markt bijvoorbeeld alleen tussen 8.00 uur en 9.00 uur bezoeken en winkels alleen tussen 9.00 uur en 10.00 uur. Andere beperkingen waren onder meer dat ze het badhuis slechts één ochtend per week mochten bezoeken en dat ze hun appartementen niet mochten verlaten tussen 19.00 uur en 07.00 uur.
Tussen maart en mei 1944 werden de Neolog Jewish Community Association, de Chevra Kadish, de Jewish Women’s Association en de Jewish Medical Aid Association eerst geregistreerd en vervolgens gedwongen om hun onderkomen te verlaten. De onroerende goederen en andere bezittingen van deze organisaties werden in beslag genomen. In april werden Joden gedwongen hun bedrijven te sluiten. Hun goederen en meubels werden in beslag genomen en vee en bederfelijke goederen werden verkocht. Er werden inventarissen opgemaakt van fabrieken in joodse handen en van joden geconfisqueerde kunstwerken.
Het getto in Körmend werd opgericht op 9 mei 1944 en wordt begrensd door de straten Szóchenyi, Rába, Gróf Apponyi en Dienes Lajos, inclusief de synagoge. Dit maakte de verplaatsing van niet-joden van hun eigendommen binnen deze grenzen noodzakelijk, evenals de verplaatsing van joden buiten de grenzen naar het getto. Tussen 10 en 12 mei werden Joden uit naburige dorpen en gehuchten, waaronder Csákánydoroszló, Egyházasrádóc, Ivánec, Molnaszecsõd, Nagyrákos, Örimagyarosd en Szarvaskend, naar het getto van Körmend gebracht. In totaal herbergde het getto meer dan 300 Joden.
Op 20 mei was het getto omgeven door een twee meter hoog houten hek met twee gesloten en bewaakte poorten, één voor voetgangers en de andere voor autoverkeer, gebouwd en betaald door de inwoners. Na die datum mochten Joden het getto alleen verlaten met een door de politie ondertekend pasje. Er werd een generieke gettopas opgesteld waardoor de houder alleen via de Szechenyi utca-poort kon vertrekken, via de meest directe route kon reizen en kon terugkeren zodra hij zijn taak had volbracht. Van treuzelen mocht geen sprake zijn. De pas was niet overdraagbaar en werd door politieagenten bij de gettopoort gecontroleerd. ¹
Op 23 mei werden eenendertig passen verleend, voor ongeveer 10% van de gettobevolking. Een team van vier getrouwde vrouwen en twee mannen, wier taak het was om aankopen te doen, kregen passen om tijdens de beperkte uren te winkelen en zo de gettobewoners van voedsel te voorzien. De vijfkoppige Joodse Raad kreeg ook toestemming om het getto voor officiële zaken te verlaten. Bovendien mochten twee mannen vertrekken om post op te halen en te bezorgen en kranten en medicijnen te kopen.
Aan sommige professionals en hoogopgeleide arbeiders, zoals artsen, tinnegieters, loodgieters en arbeiders in een stoomzagerij, zouden vergunningen kunnen worden verleend om hun werk onder niet-joden voort te zetten. Anderen die werkvergunningen kregen, waren onder meer klerken, schoenmakers, kleermakers, transporteurs, kledingmonteurs, ladderherstellers en wachters.²
In het belang van de onteigening van joodse eigendommen en bedrijven kregen sommige joden pasjes om te helpen met de inventaris en om rekeningen met leveranciers te vereffenen. Andere passen werden verleend om te voorzien in de behoefte aan tijdelijke arbeidskrachten op permanente basis of op eendaagse basis voor lokale leger- en paramilitaire eenheden, het stadsbestuur en zelfs individuen. Zo werkte een team van twaalf jonge vrouwen dertien uur per dag in de tuinen van Prins Batthyány en werkte een team van vijf oudere vrouwen in een andere tuin.
Op 27 mei werd een groep van twintig personen naar het legerhoofdkwartier in Celldomölk gestuurd om hout uit een bos aan de rand van het dorp naar het treinstation in Nadasd te vervoeren.³ Uiteindelijk werden er in totaal meer dan 60 passen verleend. Zelfs kinderen konden een pas krijgen. Twaalf tienerjongens tussen de 12 en 19 jaar hadden de nogal ongebruikelijke opdracht om moerbeibladeren te verzamelen (11-12 uur per dag) om 51.000 zijderupsen te voeden die werden grootgebracht door de paramilitaire jongerenorganisatie Levente, vermoedelijk om parachutezijde te produceren. Hun groep werd later uitgebreid met nog een jongen van 11 jaar en negen meisjes tussen de 9 en 14 jaar oud.
Er was ook beperkt verkeer van niet-joden naar het getto, zoals predikanten die bekeerlingen bedienden, schilders en elektriciens voor reparaties aan gebouwen en leraren en kappers.
Op 12 juni werden alle Joodse mannen (inclusief bekeerlingen) geboren tussen 1896 en 1926 (in de leeftijd van 18 tot 48 jaar) opgeroepen als onderdeel van een voortdurende mobilisatie voor dienst in arbeidsbataljons. Deze arbeidsbataljons werden gewoonlijk naar het Oostfront gestuurd, waar veel slachtoffers vielen. Eveneens begin juni werden 15 Joden overgebracht naar Kõszeg.
Zondag 18 juni was de laatste volledige dag van het bestaan van het getto. Ondanks het gerucht dat als je heel hard werkte je niets zou overkomen, werden op maandagochtend 19 juni, iets meer dan een maand na de oprichting van het getto, de overgebleven Joden van Körmend door de hoofdpoort weggevoerd. Met koffers en bundels bezittingen in de hand, begeleid door gendarmes, liepen ze door de stad naar het treinstation, waar ze naar het getto in Szombathely werden vervoerd. Tegen de middag waren er geen Joden meer.
Bronnen
Sporen van de Holocaust: Reizen in en uit de getto’s door Tim Cole